Tytułowe trzy stele, to trzy nauki zapisane u samych początków świata przez praojca
Seta3. Według jednej ze staro ytnych legend ydowskich, Set dowiedziawszy się od Adama o
mających spotkać świat, dwóch katastrofach, postanowił utrwalić boskie tajemnice.

PIERWSZA STELA

Tłumaczenie z języka koptyjskiego, wstęp i komentarz
Krzysztof Matys

Przedstawiony ni ej tekst jest częścią większego utworu noszącego tytuł Trzy stele
Seta pochodzącego z VII kodeksu biblioteki z Nag Hammadi. Nale y do grona pism
setiańskich, z tym, e w odró nieniu od innych tekstów tej grupy, w tym np. Ewangelii
Egipcjan, nie wykazuje jakichkolwiek związków z chrześcijaństwem1.
Utwór ten podzielić mo emy na następujące partie: wstęp (118,10- 118,24), w którym
pojawia się postać Dozyteusza; pierwsza stela Seta (118,25- 121,17); druga stela Seta
(121,18-124,15) zawierająca hymn ku czci Barbelo, pierwszej emanacji Ojca, zwanej tu
„doskonałą”2; trzecia stela Seta (124,16- 127,27) będąca modlitwą do „prawdziwie
preegzystującego” Ojca. Tekst kończy kolofon (127,28- 127,32), czyli dopisek kopisty i ma
on najprawdopodobniej odniesienie do całego zbioru pięciu tekstów VII kodeksu, gdy Trzy
stele Seta zamykają ów zbiór.
Tytułowe trzy stele, to trzy nauki zapisane u samych początków świata przez praojca
Seta3. Według jednej ze staro ytnych legend ydowskich, Set dowiedziawszy się od Adama o
mających spotkać świat, dwóch katastrofach, postanowił utrwalić boskie tajemnice. Zapisał je
na dwóch stelach: jedną wykonał z cegły by przetrwała apokalipsę ognia, drugą z kamienia.
Ta miała przetrwać potop. Wydaje się więc, e w judaizmie nale y szukać źródeł koncepcji
takiego właśnie sposobu przekazania tajemnej wiedzy. Z tym, e źródło mówi o trzech, nie o
dwóch stelach, a cały tekst podzielony jest na trzy części: ka da z nich odpowiada jednemu z
boskich bytów. Tę ideę badacze wywodzą z neoplatońskiej zasady trzech emanacji Absolutu4.
Tekst ów byłby zatem klasycznym przykładem synkretyzmu gnostyckiego. W tym przypadku
1
A. Dembska, W. Myszor, A. Dembska , W. Myszor , Teksty z Nag Hammadi, Warszawa 1979, (Pisma
Starochrześcijańskich Pisarzy, t. XX), s. 38.
2
Postać Barbelo uznawana jest za sztuczny twór semicko- aramejski, pierwotnie to samy z Sofią. Od jej imienia
nazwana jest gnostycka szkoła barbelognostyków. Jako „doskonała” jest tworem androgenicznym: „pierwszy
męsko- dziewiczy eon” (121,20), choć bywa, e podobnie jak Sofia, pełni rolę eńskiego aspektu Boga. Tekst
mówi o niej stosując zarówno rodzaj eński (121,25; 122,5), jak i męski (123,10; 123,12).
3
Set jest tu protoplastą gnostyckiego rodu. Jest równie przekazicielem boskiego objawienia. Zarówno w
aspekcie antropogonii, jak i eschatologii, Set jest pośrednikiem między swoim ojcem Adamem, a gnostykami.
Adam jest tym, który łączy świat boski z ziemskim. Z grona trzech jego synów właśnie Set zyskał to szczególne
miano. Był on bowiem „jak obraz” podobny do swego ojca (Rdz 5,3 ).
4
A. G. Stroumsa, Another Seed: Studies in Gnostic Mytology, Leiden 1984 (NHS XXIV), s. 112- 113. Na temat
platonizmu, patrz: A. Dembinska- Siury, Plotyn, Warszawa 1995. Termin Absolut jest znacznie późniejszy. Po
raz pierwszy u yty został przez Mikołaja z Kuzy w XV w., ale u ywany jest dla opisania nauki Plotyna gdy
dobrze oddaje sens pierwszej zasady, której Plotyn nie nazywał z imienia. Patrz: Tam e, s. 21n.
elementy składowe są dość wyraźne. Są to wątki                     ydowskie i nauka neoplatonizmu.
Pojawiająca się tu postać Dozyteusza, kieruje naszą uwagę w stronę Samarii, krainy, cieszącej
sławą ojczyzny heretyków5. Trzy Stele Seta otwiera informacja, e owe tajemne, spisane przez
Seta nauki, odkrył, odczytał i w tekście tym objawił, Dozyteusz (118, 10- 19). Jest on znany
jako zało yciel jednej z wielu, pojawiających się w owym czasie na terenie Samarii, sekt. Był
ydem i stworzony przez niego system czerpał z judaizmu; opierał się na Pięcioksięgu. ył
najprawdopodobniej w czasach apostolskich. Uwa any jest za nauczyciela Szymona Maga.
Informacje na jego temat przekazują ojcowie Kościoła, w tym Orygenes, według którego
Dozyteusz miał głosić,         e jest „zapowiedzianym przez Moj esza Mesjaszem” (Przeciw
Celsusowi II, 57). Uwa any jest za jednego z pierwszych gnostyków, choć pewnik
„gnostyckości” Dozyteusza bywa kwestionowany6. Fakt i pojawia się w tak wa nej roli w
Trzech stelach Seta zwraca naszą uwagę na mo liwe relacje między setianami a Samarią, a w
szerszym kontekście, na mo liwą, samarytańską genezę gnostycyzmu7.
Przedstawiony ni ej tekst jest modlitwą. Z tego względu źródło to uznać nale y
za wa ną część gnostyckiej spuścizny. Niewiele bowiem mamy świadectw mówiących o
religijnych praktykach gnostyków. Zagadnienie modlitwy gnostyków nie jest całkowicie
jasne. Schematyczne postrzeganie teologii gnostyckiej, które zakłada, po pierwsze- proste
równanie: modlitwa oznacza oddawanie czci Archontom; po drugie- zasadę „zbawienia z
natury” (gnostyk mając dane zbawienie, po prostu nie ma potrzeby, by się modlić), prowadzi
do twierdzenia o odrzuceniu modlitwy przez gnostyków. Pogląd taki spotykamy np. u
Klemensa Aleksandryjskiego (Kobierce VII,41; IV,12).
Modlący się, na samym wstępie, uto samia się z Setem i zwraca się bezpośrednio do
Adama (Geradama). To uto samienie to typowo gnostycki motyw, zakładający zrównanie
człowieka z Bogiem. Postawienie się w miejscu Seta, wpisuje recytującego ten hymn w boski
ciąg: Adam, Barbelo, Bóg. W wersecie 15. pojawia się nowe imię, Miroteos. Od tego miejsca
cała inwokacja skierowana jest do Miroteosa. W układzie tekstu nie zarysowuje się tu adna
5
Mieszkańcy Samarii postrzegani byli przez sąsiadujących z nimi ydów z Jerozolimy za odszczepieńców i
„nieczystych”. Opinia ta jest odbiciem polityczno- religijnego sporu pomiędzy mieszkańcami obydwu krain.
Początkami sięga on okresu niewoli babilońskiej, a jego apogeum wią e się z wybudowaniem przez Samarytan
konkurencyjnej względem Jerozolimy, świątyni na górze Garizim, zniszczonej ostatecznie w 129 r. p. n.e. Patrz
np.: M. Grant, Dzieje dawnego Izraela, przeł. J. Schwakopf, Warszawa 1991, s. 272, 305.
6
R. M. Grant, Gnosticism and Early Christianity, New York & London 1966, s. 92n.
7
Oczywiście Dozyteusz z Trzech stel Seta i Dozyteusz opisany przez herezjologów, to mogą być dwie ró ne
postacie, mo e to być tylko przypadkowa zbie ność imion. Patrz: A. G. Stroumsa, dz. cyt., s. 11. Choć, jak się
wydaje, popularny, samarytański heretyk, nawet gdyby nie był gnostykiem, był atrakcyjną w sensie sławy i
autorytetu, mo liwą do wykorzystania przez gnostyków postać. Samarytaninem był równie jego uczeń, Szymon
Mag, uwa any za ojca wszelkich herezji.
granica. Wydaje się więc, e Adam i Miroteos to ta sama postać, łącząca ziemski widzialny
świat, ze światem boskim.
Hymn ten jest interesujący przede wszystkim dlatego, e wyra one w nim koncepcje i
zastosowane metody, przenikają się, łamiąc ramy, w które gnostycyzm bywa niejednokrotnie
wtłaczany. W literaturze przedmiotu spotykamy się np. ze stwierdzeniem, e w zwartym
systemie setian nie ma miejsca na magię8. Dość popularnym poglądem, jest teza, jakoby
gnostycyzm i mistycyzm stanowiły parę nie do pogodzenia9. Tekst Trzech stel Seta daje nam
sposobność ustosunkowania się do powy szych twierdzeń. Źródło to łączy bowiem elementy
magii, mistycyzm i liturgię. I wszystko to w typowo gnostyckim klimacie. Do pewnego
stopnia zaciera tak starannie wyznaczone przez naukę, granice między magią a religią10.
TEKST .
Trzy stele Seta11
(118,24 - 121,17).
118,24                                            Pierwsza
stela Seta. Czczę ciebie ojcze Gerdama,
ja twój syn
Emmacha Set, ten, którego ty stworzyłeś
w niezrodzeniu w celu błogosławieństwa
30.          naszego Boga, bowiem ja
jestem tym, który jest twoim synem, i
119,1.       ty jesteś moim umysłem, moim ojcem.
I ja wprawdzie posiałem i stworzyłem (zrodziłem)
ty zaś ujrzałeś wielkości
i stanąłeś12 nienaruszony.
5.           Ja błogosławię ciebie ojcze. Pobłogosław mnie
ojcze. Istnieję z powodu ciebie.
8
P. A. Mirecki., The Figure of Seth in a Coptic Magical Text, w: Acts of the Fifth International Congress of
Coptic Studies, tom II, Rzym 1993, s. 318. Autor powołuje się tu na pogląd H.-M. Schenke.
9
A. G. Stroumsa, dz. cyt., s. 3.
10
Ancient Christian Magic: Coptic Texts of Ritual Power, red. M. Meyer, R. Smith, Princeton, 1999, s. 70.
11
Tłumaczenie na podstawie wydania: Les Trois Steles de Seth, Hymne gnostique a la Triade, P. Cloude,
Quebec 1983 (Biblioteque Copte de Nag Hammadi. Sectio: „Textes” VIII).
12
Termin „Stojący” jest określeniem Boga w ydowskiej mistyce z terenu Aleksandrii. Był te szeroko
rozpowszechniony na terenie Samarii. Patrz: Q. Gospel, Gnoza, przeł. B. Kita, Warszawa 1988, s.114.
Ty istniejesz z powodu Boga.
Z powodu ciebie ja istnieję z tamtym.
Ty jesteś światłość,
10.    oglądasz światłość. Objawiasz się
w światłościach. Ty jesteś
Mirotheos, ty jesteś mój Mirotheos.
Błogosławię ciebie jak
Boga. Błogosławię twoją
15.    boskość. Wielkie jest
dobro samostworzone, które stanęło,
Bóg, który pierwszy stanął.
Przyszedłeś w dobroci
Objawiłeś się, i objawiłeś ich
20.    dobroć. Ja wypowiem
twoje imię, bowiem ty jesteś pierwsze imię.
Jesteś nie zrodzony .
Objawiłeś się aby
ukazać objawienie wieczne.
25.     Ty jesteś tamten, który istnieje. Z powodu tego
objawiłeś prawdziwe
istnienia. Ty jesteś ten, o którym
mówi się poprzez głos, zaś
poprzez umysł
30     oddają ci cześć. Ty, którego
siła jest w ka dym miejscu.
Dlatego szata świata
zna ciebie z powodu
ciebie i twoje nasienie. Ty jesteś miłosierdzie.
120,1.  I ty jesteś z innego rodu,
i on stoi ponad innym rodem.
Teraz zaś ty jesteś z innego rodu,
i on stoi ponad innym rodem.
5.      Ty jesteś z innego rodu
ty jesteś niepodobny. Ty
jesteś miłosierdzie, bowiem ty jesteś wieczność.
Ty stoisz zaś ponad rodem
bowiem ty sprawiłeś aby oni wszyscy wzrastali.
10.         Zaś z powodu mojego nasienia ty wiesz to, e
to le y w stworzeniu.
Inni zaś, z innych rodów,
nie byli podobni, oni stoją ponad
innymi rodami, bowiem znajdują się w objawieniu.
15.         Ty jesteś Mirotheos.
Ja czczę jego siłę, którą
dano mnie. Tamten, który sprawił wszelkie
męskości, które istnieją prawdziwie,
czyniąc męskość trzy razy.
Tamten, który został oddzielony od piątki13,
20.
ten, który został dany nam w potrójnej sile.
Ten, który został stworzony
w niezrodzeniu. Ten, który
wyszedł z doskonałego.
25.         Z powodu tego co jest nędzne, on wyszedł.
Ty jesteś ojciec z ojca, słowo
z polecenia.
My czcimy ciebie, trzykroć męski,
30.          bowiem ty zjednoczyłeś wszystko
poprzez ich wszystkich.
Ty dałeś nam siłę.
Ty zaistniałeś w jedności,
ty wyszedłeś z jedności, i ty
przyszedłeś do jedności. Ty zbawiłeś,
35.          ty zbawiłeś, ty zbawiłeś nas.
Biorący koronę, dający koronę!
13
Liczba pięć pojawia się równie w innych pismach gnostyckich. W Ewangelii Tomasza mamy „pięć drzew w
raju” (36,21-22).Patrz: Ewangelia Tomasza, przeł. A. Dembska, W. Myszor, Katowice 1992, s. 21. Ireneusz
przedstawiając naukę Bazylidesa opisuje pięć emanacji Ojca (Adversus... I,24).
121,1. My czcimy ciebie w wieczności.
My czcimy ciebie, którzy jesteśmy zbawieni
jako nale ący do doskonałości.
Doskonali z powodu
5.     ciebie, tamci, którzy czynią doskonałość z tobą.
Tamten, który wypełnił się całkowicie.
Doskonałość poprzez ich wszystkich.
Ten, który jest podobny do wszystkiego.
Potrójnie męski, ty stanąłeś, ty uczyniłeś początek.
10.    Ty podzieliłeś na wszystkie miejsca
lecz ty zostałeś jednym.
I tamtych, których zechciałeś, uratowałeś ich.
Ty zaś chcesz aby wszyscy byli godni zbawienia
Oni, którzy są warci.
15.     Ty jesteś doskonały!
Ty jesteś doskonały!
Ty jesteś doskonały!
Pierwsza stela Seta.